Młyn Amerykan w Pisarzowicach. Historia mąką pisana

Kompleks młyński Amerykan

Młyn Amerykan „Amerikon”

Jak dojechać do Młyna Amerykan

W pobliżu drogi prowadzącej od strony Komorników do Kórnicy około 2 kilometrów od Pisarzowic w gminie Strzeleczki widać na krawędzi lasu widać tajemnicze, samotnie stojące budynki. Są to pozostałości kompleksu Amerykan w skład którego wchodzą młyn, spichlerz oraz budynek mieszkalny z piekarnią i oborą.

Obecnie zarastają roślinnością nisko i wysokopienną bo dodaje zabudowaniom uroku szczególnie w okresie jesiennym. Niestety też przyczyniają się do niszczenia kompleksu.

Zabudowania położone są tuż przy rzece Osobłoga, która około 10km dalej łączy się z Odrą w sąsiedztwie znajduje się 50ha las, który rozciąga się między Pisarzowicami (Schreibersdorf), a Łowkowicami (Lobkowitz). Amerykan położony jest na wysokości ok. 175 m n.p.m. (geoportal.gov.pl: Mapa Raster – Pisarzowice (pol.)) płaskim, nizinnym terenie.

Architektura kompleksu młyńskiego Amerykan

Budynki przemysłowe zostały wzniesione w stylu wczesnego renesansu florenckiego (Elżbieta Molak: Zapomniane zabytki. Dwory i pałace wiejskie południowej Polski. Śląsk Opolski. Nowik, 2009) przez co jest w tym rejonie niezwykle unikatowy.

Styl arkadowy inaczej okrągło-łukowym cieszył się uznaniem w latach 70. i 80. XIX wieku w Niemczech. Uważany był za niemiecki styl narodowy. Dominował w budynkach użyteczności publicznej. Wyróżnikami tego stylu są monumentalizm obiektów, prosta bryła, płaski dach, elewacja oraz otwory drzwiowe i okienne zamknięte łukami czy przez obecność krużganków,

Budynki Amerykana to prostokątne, zwarte „pudełka” z dominującymi arkadami (rundbogenstil). Kondygnacje wyraźnie są oddzielone gzymsami, elewacja również zwieńczona jest ozdobnym gzymsem. Budynki posiadają otwory drzwiowe i okienne o układzie romańskim zakończone łukami ze zdobieniami imitującymi arkady przez to posiadają niemalże wszystkie cechy stylu neorenesansu florenckiego.

W niektórych fragmentach elewacji widać jeszcze pozostałości po boniowaniu czyli tynku naśladującym układ dużych cegieł czy kamieni w murze. Ściany są surowe, rustykalne nadające budowli charakter obronny.

Budowle swoją architekturą nawiązują do pałacu Rucellai we Florencji, autorstwa Leona Battista Alberti’ego.

Bardzo podobnym budynkiem do Amerykana jest spichlerz nad Narwią znany bardziej jako Twierdza Modlin.

Młyn Amerykan

W budynku tym mieścił się młyn wodny a siłą napędową była rzeka Osobłoga . Alternatywą było parowe źródło zasilania na czas niskiego stanu wody. Młyn jest budowlą 3-kondygnacyjną o bryle mocno zamkniętej wydatnym gzymsem wieńczącym (Piotr Kołek, Amerykan – współczesny opis, 20 stycznia 2016)

Spichlerz kompleksu młyńskiego w Pisarzowicach

Budynek wzniesiony na prostokątnej bryle, czterokondygnacyjny, murowany. Zabudowa spichlerza podobnie jak młyna wyróżnia się dużą przestrzenią, regularnością oraz harmonijnością przez co budynek sprawia wrażenie eleganckiej i reprezentatywnej budowli arystokratycznej (Piotr Kołek, Amerykan – współczesny opis, 20 stycznia 2016)

Dom mieszkalny kompleksy młyńskiego w Pisarzowicach

To dwukondygnacyjny, pokryty czteropołaciowym dachem budynek wraz z oborą, ogrodem i piekarnią, która zaopatrywała w pieczywo okolicznych mieszkańców. W budynku mieszkali pracownicy młyna i ludzie porządkujący magazyny. W codziennej diecie korzystali z płodów rolnych. Dom został także utrzymany w duchu renesansowym, przez co razem z resztą budynków tworzy jeden zwarty kompleks (Piotr Kołek, Amerykan – współczesny opis, 20 stycznia 2016)

Historia Kompleksu Młyńskiego Anerykan

Pierwsze informacje pisane o wsi Pisarzowice pochodzą z 1285 roku. Wieś nazywała się wówczas Villa Scriptoris (wieś pisarza) i należała do rycerza Adco von Schreibersdorf.

https://opolankazpasja.pl/mlyn-amerykan/

Wówczas pobudowane w niej dwa młyny, folwark, karczmę, kościół oraz obronną siedzibę rycerską położoną na wschód od wsi. W 1301r Rycerz Adco zamienia Villa Scriptoris na Milejowice w księstwie bytomskim. Nowym właścicielem włości staje się opat Jan z Henrykowa. Klasztor w Henrykowie był filią klasztoru w Lubiążu a przez tą zmianę Pisarzowice stały się własnością klasztoru cystersów w Lubiążu.

W połowie XV wieku wieś zostaje najechana przez husytów którzy ją niszczą poprzez podpalenie. W 1502 roku opat Nikolausa von Longau opisuje, iż w wiosce jest tylko „jeden dobry młyn z dwoma kołami, który pracuje nieprzerwanie przez cały rok”. Drugi najprawdopodobniej został spalony przez agresorów.

Od 1538 roku wieś należy do Janikowskich. Następnie zostaje odkupiony przez Nikolaus Lassota von Steblau (Mikołaj Lassota na Steblowie). Po jego śmierci (po 1580 roku) wieś przeszła w ręce protestantów.

280 lat rządów Oppersdorffów w Pisarzowicach

Oppersdorffowie byli właścicielami Pisarzowic od 1646 roku. Wieś kupił wtedy od Hansa Wachtela Johann Georg III. W połowie XVII wieku Johann Georg III pobudował w Pisarzowicach późnorenesansowy dwór, który pełnił rolę rezydencji dla wdów po zmarłych członkach rodziny Oppersdorffów (Beata Szczerbaniewicz, Nowa Trybuna Opolska, wydanie z 23 września 2011: Amerykan – zabytkowy spichlerz (pol.). Regiopedia).

Po śmierci ordynata, cały majątek wraz z zamkiem w Głogówku odziedziczył najstarszy syn. Wdowa po ordynacie przeprowadzała się wtedy do Pisarzowic. Po wygaśnięciu śląskiej linii Oppersdorffów dominium przejęła linia morawska, a potem czeska. Wiadomo, że ósmy z kolei ordynat, Franz Joachim Wenzel, w połowie XVIII wieku przebudował pałac nadając mu styl barokowy.

W XIX wieku właścicielem Pisarzowic był hrabia (graf) Eduard Georg Maria von Oppersdorff (1800-1889).

Nie jest znana dokładna data rozpoczęcia budowy kompleksu Amerykan jedni twierdzą że był budowany w latach 30-40 XIX wieku a inni że dopiero po 1875 roku (Beata Szczerbaniewicz, Nowa Trybuna Opolska, wydanie z 23 września 2011: Amerykan – zabytkowy spichlerz (pol.). regiopedia.).

Hrabia Eduard Georg Maria von Oppersdorff z Głogówka był fundatorem kompleksu „Amerykana” natomiast źródła nie podają kto był architektem.

Hrabia Edi, bo tak go nazywano, był światowym człowiekiem. Dużo podróżował. W czasie pobytu w Stanach Zjednoczonych zafascynował się nowoczesną techniką a w szczególności tamtejszymi nowoczesnymi młynami oraz piekarniami. Stworzony przez amerykanów nowy system mielenia zapewniał otrzymywanie wyższej jakości gatunków mąki, które prócz dobrego smaku, dawały możliwość dłuższego przechowywania. Po powrocie postanowił zaszczepić nowo poznaną technologię na grunt rodzimy. Najprawdopodobniej między rokiem 1845 a 1875 dokonał przebudowy młyna oraz piekarni.

Zamysłem Hrabiego Ediego było odciążyć ludzi od żmudnej pacy stąd rozwiązania zapożyczone z USA. Ponadto to maszyny parowe wyręczały wielu ludzi.

Ale wróćmy jeszcze kilka lat wstecz. Przed wprowadzeniem automatyzacji chłopi otrzymywali deputat w postaci żyta. Żyto to było wożone przez nich na mielenie do młyna a potem wyrabiali z niego w czworakach rozczyn. Uformowane potem bochny były wożone na karach do piekarza.

Powstała w 1929r piekarnia mechaniczna miała tę niedogodność zniwelować poprzez wypiek dwa razy w tygodniu chleba, który z kolei był rozdawany był chłopom.

Niestety pomysł ten padł ze względu na niską jakość pieczywa. W założeniach . „Amerykańska” piekarnia miała zaopatrywać w pieczywo pracowników folwarku z miejscowości Rzepcze, Pisarzowice, Brożec, Jarszowice, Ściborowice, Nowe Kotkowice, Biedrzychowice, Zawada i Chudoba.

Jednakże wg legendy po miesiącu chłopi odmówili przyjmowania chleba. Chcieli zboże jak dawniej. I tak po kilku tygodniach pracy maszyny zza wielkiej wody stanęły a budynek pobadał w ruinę.

W 1930 roku hrabia Wilhelm Hans von Oppersdorff (1896-1989) sprzedaje młyn kupcowi Piusowi Janocha.

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kompleks_m%C5%82y%C5%84ski_Amerykan

Pius pochodził ze Starych Kotkowic i był właścicielem sklepu z narzędziami rolniczymi. Kupiec od remontuje stare zabudowania oraz buduje drogę dojazdową. Kompleks młyński prosperuje świetnie. Tereny wokół młyna zostają wykupione przez Piusa. Łącznie w jego posiadaniu znajduje się 10 ha ziemi. Młyn w Pisarzowicach stał się również atrakcją stanowiącą miejsce odwiedzin okolicznych mieszkańców.

Jak działał młyn w systemie amerykańskim

Jak działał taki młyn można przeczytać w publikacji z 1890 roku „Młynarstwo zbożowe” Stanisław Małyszczycki (pisownia oryginalna):

„(…) daje się z łatwością poznać także sam system amerykański mielenia, w którym przede wszystkiem tkwi zasada dobywania z ziarna w jak najkrótszym czasie możliwie dużej ilości mąki, co w porównaniu z dawniejszym niemieckim systemem mielenia, gdzie stosowano wielokrotnie powtarzający się przemiał produktów mielenia, zostało tu urzeczywistnionem w wysokim nawet stopniu, gdyż przy pierwszem zaraz przemielaniu, oczyszczonego poprzednio, ziarna na doborowych kamieniach młyńskich, otrzymywano znaczną nawet ilość dobrej mąki.

Ogólny zaś przebieg, kolejno po sobie idących, czynności młynowych w ówczesnym systemie amerykańskim jest następujący: ziarno, przeniesione za pomocą elewatora, lub ślimacznicy do właściwego kosza zasypowego, prowadzi się między dostatecznie daleko rozstawione względem siebie powierzchnie kamieni w złożeniu, poczem, będąc tu oswobodzone od przylegającego brudu i w części obłuskane pod działaniem sztucznego prądu powietrza, zostaje ono oczyszczone i następnie przeniesione tym samym sposobem, co poprzednio, na cylinder ziarnowy z oponą siatkową, gdzie, tak drobniejsze, jak i grubsze od pojedyńczych ziarnek zbożowych, zanieczyszczenia wydzielają się z takowego, podczas gdy bezpośrednio następujące potem rozgatunkowanie ziarna podług ciężkości pojedyńczych ziarnek i ostateczne wydzielenie z niego lekkich zanieczyszczeń odbywa się za po mocą dostatecznie silnego prądu powietrza; w taki więc sposób oczyszczone i rozgatunkowane ziarno poddaje się dopiero procesowi mielenia na doborowych i odpowiednio nakutych na swych powierzchniach mielących kamieniach młyńskich, zkąd zmielony produkt, zawierający w sobie mąkę, śrut i otręby w rozgrzanym stanie, prowadzi się także automatycznym sposobem do chłodnicy, poczem, gdy takowy należycie ostygnie, przechodzi na cylinder pytlowy, obszyty gazą, przyczem przez zastosowanie odpowiednich numerów takowej, daje się tu odsiewać mąkę różnych gatunków; wreszcie odchodzące z pytla śrut i otręby poddaje się oddzielnemi partyami dalszemu przemielaniu, mąkę zaś odpytlowaną, która zbiera się w osobnej skrzyni, pakuje się do beczek, lub worków. Wreszcie należy tu zanotować jeszcze, że wydajność ówczesnych młynów amerykańskich, w stosunku do zużywanej siły poruszającej, podług Ganzel’a i Wulffs, wynosiła przeciętnie 45 litrów pszenicy na 1 godzinę i 1 siłę konia parowego, przy przemiale takowej na lepsze gatunki mąki”.

 Skąd się wzięła nazwa Amerikan

W 1783 roku amerykański konstruktor Oliver Evans zbudował pierwszy na świecie w pełni zautomatyzowany młyn zbożowy. Tego typu młyny określane wtedy jako „młyny automatyczne“ i jednocześnie oznaczały wówczas rewolucję w młynarstwie, Zaprzęgnięcie technologii parowej wyręczało ludzi w żmudnej, ciężkiej i monotonnej pracy.

Transport produktów odbywał się w pionie za pomocą elewatorów kubełkowych. Rękaw wełniany zastąpiony został przez pytel cylindryczny a ślimacznica była odpowiedzialna za transport produktów. Do mielenia zastosowano kamienie kwarcowe. I w ten sposób młyn został przebudowany na wzór amerykański.

Nazwa Amerykan funkcjonowała nawet na przedwojennych mapach geodezyjnych. Inne określenie kompleksu jakie można spotkać na mapach Śląska jest Chmielnik (niem. Hopfengarten) - emapy: Opis Pisarzowic i okolic (pol.).

Folwark w Pisarzowicach

W Pisarzowicach znajdują się również pozostałości po folwarku (Meierhof), o kształcie podkowy, pobudowanego tuż obok pałacu. Ten osobny zespół budynków również należał do Oppersdorfów.

W 1864r majątek ziemski w Pisarzowicach obejmował 270 hektarów, z czego 180 stanowiły pola uprawne, 35 – łąki, 2,5 – ogród, 11 – stawy, 32 – lasy i 9 – pastwiska. Uprawiano żyto, owies i ziemniaki, hodowano konie, bydło i owce[4]. Rodzina von Oppersdorff była właścicielem Amerykana do 1930r a ś Pisarzowice wraz z przypałacowym folwarkiem były własnością rodu von Oppersforff, do wybuchu II wojny światowej.

Pisarzowice po II wojnie światowej

Po II Wojnie Światowej Pisarzowice zostały zajęte przez Rosjan. Przedsiębiorcy tacy jak ostatni właściciel Amerykana Pius Janocha, byli solą w oku dla władz komunistycznych (Andreas Martin Smarzly: Młyn „Amerikon” w Pisarzowicach (pol.)).

Władza wojskowa czy cywilna a nawet żołnierze korzystali z każdej okazji by znęcać się nad Piusem Janochą. Wielokrotne ciężkie obicia w 1946r doprowadziły do śmierci właściciela Amerykana.

Młyn odziedziczył bratanek Johann Janocha (1908-1979), podczas gdy jego starszy brat Joseph Janocha (1904-1969) przejął łąki i pola.

Hrabiowska piekarnia została przerobiona na chlew i stajnię przez Josepha Janochę który był z zawodu murarzem.

Młyn choć działał nie przynosił dużych dochodów a rodzina żyła głównie z wynajmu budynków.

W latach powojennych początkowo magazyn Amerykana był wykorzystywany jako magazyn broni dla polskiej armii. Stacjonowała też kompania wojska a w latach 60-tych był tam punkt poboru podatków w naturze.

Póżniej Zakłady Przemysłu Skórzanego „Otmęt” wykorzystywały budynek jako magazyn na skóry i buty.

Potem zostały opuszczone popadając w ruinę niestety w ruinę. Obecnie zostały same ściany, stropy i dachy zostały pozarywane a pozostałości belkowania butwieją na ziemi w obrysie budynków.

Przyroda okolic Młyna Amerykan

Wokół kompleksu urokliwie położonego nad Osobłogą, wśród okalającego lasu i łąk porośniętych kasztanami, brzozami i leszczyną, wegetuje szereg, podlegających ochronie roślin, takich jak: śnieżyczka – przebiśnieg, konwalia majowa i kruszyna pospolita[2].

Więcej zdjęć - koniecznie zobacz

https://gornyslask.miemiec.eu/mlyn-amerykan/

Bibliografia

Nowa Trybuna Opolska (wydanie z 23 września 2011), Beata Szczerbaniewicz: Amerykan – zabytkowy spichlerz (pol.). [dostęp 2015-09-13].

Elżbieta Molak: Zapomniane zabytki. Dwory i pałace wiejskie południowej Polski. Śląsk Opolski. Nowik, 2009.

Andreas Martin Smarzly: MŁYN „AMERIKON” W PISARZOWICACH (pol.). [dostęp 2015-09-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].

Agnieszka Pustułka, Waldek Knura: Opracowanie – Amerykan (pol.). [dostęp 2015-09-13].

Śląska Biblioteka Cyfrowa: Krappitz (Krapkowice). Arkusz nr 3252 [5573 – 1931 r.] (pol.). [dostęp 2015-09-14].

Piotr Kołek: Amerykan – współczesny opis (notatki i opracowania)